อักษรธรรมอีสาน...เป็นอีกหนึ่งอักษรศักดิ์สิทธิ์ที่บรรพบุรุษชาวอีสานหลายท้องถิ่นใช้บันทึกเรื่องราวดีๆส่งต่อสู่ลูกหลานมาจนปัจจุบัน

อักษรธรรมอีสาน เป็นตัวอักษรที่มีรูปลักษณะที่กลมคล้ายกันกับ “อักษรธรรมล้านนา” หรือ “ตัวเมือง” หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “อักษรยวน” จะมีแตกต่างกันบ้างบางตัวเท่านั้น สาเหตุที่คล้ายกันเป็นเพราะอักษรธรรมอีสานนั้นได้รับอิทธิพลและสืบทอดมาจากอักษรธรรมล้านนา ซึ่งมีพัฒนาการมาจากอักษรมอญโบราณที่เมืองหริภุญไชย (อักษรมอญหริภุญไชย) ในพุทธศตวรรษที่ 18 อีกที ตัวอักษรชนิดนี้ ใช้ในการบันทึกเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาเช่น พระไตรปิฎก พระธรรมคัมภีร์ต่างๆ เป็นต้น ซึ่งถือว่าเป็นอักษรชั้นสูง อักษรศักดิ์สิทธิ์ ตัวอักษรชนิดนี้ ใช้ในประเทศลาว ก็เรียกว่า “ตัวธรรมลาว” ใช้ในภาคอีสานก็เรียกว่า “ตัวธรรมอีสาน” ตามแต่ละท้องถิ่นจะเรียกขาน แต่ก็หมายถึง ตัวอักษรชนิดเดียวกัน นี้เอง

ตัวอักษรธรรมอีสาน ใช้สืบทอดกันมาในดินแดนอีสาน หลายศตวรรษจนถึงสมัยรัชกาลที่ 5 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวฯ โปรดฯ ให้มีการจัดตั้งโรงเรียนให้เรียนอักษรไทยภาคกลางขึ้น ในพระราชอาณาจักรสยาม ตัวอักษรธรรมอีสานจึงหมดความสําคัญลง คงมีการเรียนการสอนอยู่เฉพาะบางกลุ่มเช่น ตามวัด หรือ ตามบ้านหมอเจ้าพิธีต่าง ๆ เท่านั้น ปัจจุบัน จึงมีผู้รู้น้อยมากซึ่งผู้รู้เหล่านั้นจัดอยู่ในกลุ่มผู้สนใจเช่น คนเฒ่าคนแก่ ตามสถานศึกษาที่ เปิดการเรียนการสอนและตามวัดบางวัดเท่านั้น จึงสมควรที่จะมีการส่งเสริมให้มีการเล่าเรียนกันใหม่ เพื่ออนุรักษ์ตัวอักษรธรรมอีสาน ให้คงอยู่ต่อไป

อักขรวิธีของอักษรธรรมอีสาน
               อักษรวิธีหรือการผสมอักษรธรรมอีสาน แตกต่างจากอักษรวิธีของอักษรไทยโดยสิ้นเชิง กล่าวคือ อักษรไทยกำหนดให้วางพยัญชนะไว้บนบรรทัดเดียวกันหมด ทั้งพยัญชนะต้น พยัญชนะตัวสะกดและตัวควบกล้ำ ส่วนสระวางไว้รอบพยัญชนะต้น หรือวางไว้บน ล่าง หน้า หลังพยัญชนะได้

               ส่วนอักขรวิธีของอักษรธรรมอีสานมีระเบียบวิธีที่แตกต่างออกไป แต่คล้ายคลึงกับอักษรวิธีของอักษรขอม โดยวางพยัญชนะต้นซึ่งใช้พยัญชนะตัวเต้มไว้บนบรรทัด ส่วนพยัญชนะซึ่งทำหน้าที่เป็นตัวสะกด ตัวควบกล้ำ หรือตัวสะกดตัวตาม ในหลักสังโยคของภาษาบาลีซึ่งใช้รูปของพยัญชนะตัวเต็มบ้าง ตัวเฟื้องบ้างนั้นอาจวางไว้บนล่าง ข้างหน้า ข้างหลัง และหลังพยัญชนะได้

พยัญชนะของอักษรธรรมอีสาน แบ่งเป็น 2 พวกใหญ่ คือ

         1. พยัญชนะตัวเต็ม คือ รูปของพยัญชนะที่เขียนเต็มรูปตามรูปแบบของอักษรธรรมอีสานซึ่งมี 38 รูป ใช้เขียนบนบรรทัด ทำหน้าที่เป็นพยัญชนะต้น หรือบางตัวอาจทำหน้าที่เป็นตัวสะกดหรือตัวควบกล้ำได้ และในบางกรณีมีบางตัวใช้เขียนใต้บรรทัดซ้อนใต้พยัญชนะโดยทำหน้าที่เป็นตัวสะกด ตัวควบกล้ำ หรือตัวสะกดตัวตาม ในหลักสังโยคของภาษาบาลี

         2. ตัวเฟื้อง บางครั้งเรียกว่า ตัวห้อย หรือ ตีน ซึ่งเหมือนกับเชิงในพยัญชนะขอม โดยนิยมเขียนใต้บรรทัด (ยกเว้นตัวเฟื้องของพยัญชนะ ร และแบบหนึ่งของ ง เฟื้อง) ตัวเฟื้องที่พบในอักษรธรรมอีสานมีทั้งหมด 19 ตัว ซึ่งตัวเฟื้องเหล่านี้มีหน้าที่เป็นพยัญชนะตัวต้นไม่ได้ จะใช้เขียนในกรณีที่พยัญชนะเหล่านี้ทำหน้าที่เป็นตัวสะกด หรือตัวควบกล้ำ หรือตัวสะกดตัวตามในหลักสังโยคของภาษาบาลี

             ทั้งนี้ อาจารย์สานิตย์ โภคาพันธ์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุบลราชธานี ได้ออกแบบฟอนต์อักษรธรรมอีสาน 2 แบบ
             1) อักษรสำหรับพิมพ์บนโปรแกรมจัดเอกสารทั่วไป (word) เรียกชื่อฟอนต์ว่า “UbWManut”

             2) อักษรสำหรับโปรแกรมกราฟิก (PhotoShop) เรียกชื่อฟอนต์ว่า “UbPManut”
โดยชื่อฟอนต์ดังกล่าว ทั้งขึ้นเพื่อเป็นเกียรติแก่ อาจารย์มนัส สุขสาย ปราชญ์ท้องถิ่นอุบลฯ ผู้มีความสามารถด้านการอ่านและจารตัวอักษรธรรม อัษรไทยน้อย และเขียนเรื่องราวของตัวอักษรโบราณอีสานเผยแพร่

อาจารย์สานิตย์ โภคาพันธ์
มหาวิทยาลัยราชภัฏอุบลราชธานี

ดาวน์โหลดฟอนต์อักษรธรรมอีสาน คลิกที่นี่ (รออัพเดทล่าสุด)

แหล่งเรียนรู้เพิ่มเติม :
1. ความเป็นมาของอักษรธรรมอีสาน
2. E-book บทเรียนอักษรธรรมอีสาน

ขอบคุณข้อมูลจาก :แหล่งเรียนรู้ 1-2-3 และ http://www.isangate.com/word/tham.htm